Materialen ten volle benutten. Van reststroom tot waardevol product

Houtresten op waarde schatten

Hout past perfect in een circulaire economie. Het maakt van nature al deel uit van een circulair proces, bomen nemen namelijk CO2 op uit de atmosfeer en slaan deze op. Pas wanneer de boom afsterft, zetten diverse organismen (bv. houtafbrekende schimmels) de opgeslagen koolstofverbindingen terug om in CO2. Als we het verstandig oogsten, kan hout als een duurzame hernieuwbare grondstof gebruikt worden. Houtstromen vinden altijd een toepassing. Stamhout wordt tot planken, papier of plaatmateriaal verwerkt, of het wordt verbrand. Ook de nevenstromen vinden vaak een afzetmarkt: schors en chips zijn populair in de groensector, houtkrullen zijn geliefd in stallen, zaagmeel wordt verwerkt tot pellets, en veel reststromen worden via verbranding in groene energie omgezet. 

Toch vinden houtige (rest)stromen niet altijd de beste toepassing en kunnen we er nog heel wat duurzamer en meer circulair mee omspringen. Minder courante houtsoorten, kleine volumes of minderwaardig hout komen al snel op de brandhoutmarkt terecht waardoor er, zowel op economisch als op ecologisch vlak, waarde verloren gaat. Om dit tegen te gaan, daagde WOOD-DESIGN met de steun van Vlaanderen Circulair 5 ontwerpers uit om creatief aan de slag te gaan met de nevenproducten van evenveel houtbedrijven.

Maar liefst 64 gegadigden wilden aan het project deelnemen. Aan BOS+, Flanders DC, Hout Info Bois en Vlaanderen Circulair de zware taak om er slechts vijf te selecteren. Ze werden gekoppeld aan houtverwerkende bedrijven uit de primaire houtsector, dus bedrijven gespecialiseerd in bosexploitatie, houtzagerijen en de houthandel. Via bedrijfsbezoeken leerden de ontwerpers de sector en de materialen door en door kennen. Ze kregen een jaar lang de tijd om samen met het bedrijf een nieuw product of vernieuwende dienst uit te werken.

De resultaten worden binnenkort aan het grote publiek voorgesteld, maar u krijgt alvast een voorsmaakje.

1. Utilise.objects x Cohout

Utilise.objects is het collectief van designers Giel Dedeurwaerder en Brent Neve. Beide heren zijn diep geïnteresseerd in geschiedenis en evolutie en halen inspiratie uit de Russische avant-garde kunsten, Japanse filosofie en de Deense ideologie. Hun ontwerpen staan voor puurheid van materiaal en vorm, en een object moet voor hen altijd functioneel zijn. Giel en Brent gingen aan de slag met resten populierenhout van bosexploitant en rondhouthandelaar Cohout uit het Limburgse Nieuwerkerken. Cohout specialiseert zich in Europees loofhout, en met name in populier, dat grotendeels geëxporteerd wordt omdat er voorlopig weinig lokale vraag is. 

Ze ontwierpen drie objecten die gemaakt worden uit zaagresten van op bool gezaagde boomstammen. Ze zijn mooi voor het oog, maar staan ook ten dienste van verschillende dier- en plantensoorten om mens en natuur weer dichter bij elkaar te brengen. Elk van de objecten heeft zowel brute, functionele schorszijden als fijn geschaafde esthetische zijden. ‘Wand’ is een ideale rust- en nestplaats voor verschillende bestuivers die de natuurlijke kringloop in de tuin helpen bevorderen. ‘Bodem’ biedt dan weer een ideale bescherming voor naaktslakken, oorwurmen, pissebedden, mieren, duizendpoten en andere kruipers. ‘Staand’ tot slot, is een geliefkoosde plek voor vlinders, lieveheersbeestjes, kevers en andere gevleugelde insecten.

Het duo ging nog een stapje verder met een vergankelijke installatie voor steden en gemeenten. Wat begint als een kunstzinnige installatie wordt na een tijd overgenomen door de natuur om onze steden en gemeenten te helpen verduurzamen. Het groen zorgt voor verkoeling, waterretentie, koolstofopslag en luchtzuivering. Het heeft bovendien een positief effect op onze fysieke en mentale gezondheid. Omgelegde bomen uit de streek worden verzaagd tot abstracte palen, en blokjes populier doen in combinatie met compost dienst als de ideale bodembedekker. Na 1 à 2 jaar ontkiemen de eerste planten en ontstaat er mosvorming waarna de natuur de installatie steeds meer overneemt tot de stad of gemeente een spontaan ontstaan stukje groen rijker is.

2. NAUWAU x Marc Goossens

NAUWAU is het geesteskindje van artistiek maker Rayah Wauters en boomverzorger Niels Arnauts. Met dit initiatief willen ze zoveel mogelijk lokaal en verantwoord gekapte bomen recupereren door ze in te zetten als bouwsteen en niet als brandstof. Iedereen die met bomen werkt, heeft reststromen waarmee ze niet bij traditionele spelers terechtkunnen. Minder geliefde boomsoorten, grote takken, stammen die kampen met schimmelaantasting of stormschade, … Met een open blik kom je volgens NAUWAU ver: “Dit hout kan dan wel afgekeurd worden door de klassieke klanten, er staat een nieuwe generatie aan verwerkers te wachten op een eerlijke grondstof van eigen bodem, al dan niet met een hoekje af. Belgisch, massief hout dat niet enkele landsgrenzen heeft moeten oversteken om uiteindelijk weer naar België terug te keren als constructie- of meubelhout.”

Ze werden gekoppeld aan bosexploitant, rondhout- en brandhouthandelaar Marc Goossens uit Westerlo, Antwerpen. Het bedrijf exploiteert voornamelijk loofhout en is geïnteresseerd in de valorisatie van minder courante soorten. Het duo ontwikkelde ‘Timbr’, wat je volgens de bedenkers kunt zien als de Tinder van de houtsector, want Timbr koppelt bomen met bouwers. Het platform verbindt aanbieders van massief hout met zij die ernaar op zoek zijn. Professionals en particulieren actief in de groensector kunnen er op een gemakkelijke en doeltreffende manier hun reststroom verkopen aan ontwerpers, schrijnwerkers, kunstenaars of de handige DIY-er. Dit via een applicatie die automatisch het beste houtlot voorstelt aan de hand van een aantal criteria (zoals houtsoort, dikte, lengte, vochtigheidsniveau en herkomst). Daarnaast wordt Timbr ingezet om te informeren, inspireren en het gebruik van hout van hier te behartigen.

3. Studio Plastique x Vercruysse

Studio Plastique is een samenwerking tussen ontwerpers Archibald Godts en Theresa Bastek, die de studio oprichtten na hun studies aan de Design Academy in Eindhoven. Het herdenken van onze relatie met de natuur, de productiemethoden, de materiaalkringlopen en de economische mogelijkheden staat bij hen centraal. Ze gingen aan de slag met ondergewaardeerde houtsoorten in samenwerking met houthandelaar Vercruysse, uit het West-Vlaamse Gullegem, die ook in minder evidente soorten handelt.

Studio Plastique draagt die minder voor de hand liggende houtsoorten een warm hart toe. Een bos is immers een ecosysteem met een uitgebalanceerde diversiteit, merken ze op. We kunnen hier duurzaam uit oogsten, als we die diversiteit omarmen. Plantages zijn verre van duurzaam, ze verstoren het evenwicht waardoor ongedierte en ziektes vrij spel krijgen. Vandaag gebruikt de houtverwerkende industrie slechts een beperkt aantal houtsoorten en laat ze grote hoeveelheden kwalitatief hout onbenut. In het beste geval wordt er nog papier van gemaakt. Zowel de houtverwerkende industrie als de architecten hebben hier een belangrijke rol te spelen, aldus Studio Plastique. “Architecten en ontwerpers leren in hun opleiding slechts enkele houtsoorten kennen. De industrie kan op zijn beurt alleen rendabel werken als er een consistente toestroom van hout is met dezelfde technische eigenschappen. Productieprocessen, gereedschaps- en machine-instellingen aanpassen, is immers een tijdrovende en dure aangelegenheid.” 

Klanten kennen daardoor alleen nog gestandaardiseerde en geïndustrialiseerde producten en daar wilt Studio Plastique verandering in brengen, door het potentieel van ondergewaardeerde houtsoorten te belichten, en zo ook de druk op overgeëxploiteerde soorten te verlagen. Ze ontwierpen +52, een houten opstapje dat ook als geïmproviseerde stoel dienst kan doen. Bijzonder is dat +52 niet ontworpen is om steeds in dezelfde houtsoort te worden gemaakt, maar dat diverse lokale en globale soorten met uiteenlopende eigenschappen kunnen worden gebruikt. De aanpasbare dikte zorgt ervoor dat het eindproduct altijd voldoende sterk is en dat het hout niet kromtrekt. Op esthetisch vlak ontstaat er hierdoor een spel van verschillende kleuren en texturen.

4. Ellen Comhaire x IDE Woods

Na haar opleiding als grafisch vormgever en master in de moraalwetenschappen koos Ellen Comhaire alsnog een ander pad. Een drang om bij te dragen aan een betere wereld en een liefdesverhouding met haar nieuwe accuschroefboormachine deden haar kiezen voor de richting die ze eigenlijk altijd al wilde volgen: industrieel productontwerpen. Ze gooit (internationaal) hoge ogen als voortrekker in de biofabricage en de circulaire economie. Ze ging aan de slag met de reststromen van het West-Vlaamse IDE Woods, dat de grootste naaldhoutzagerij van Vlaanderen en een productielijn voor gevingerlast hout bezit.

Ellen Comhaire wilde iets ontwerpen dat zowel nieuw als circulair was en onschadelijk voor mens en natuur. Ze ontwikkelde Tranquilitree, pads die bomen helpen om de eerste jaren na aanplanting gezond door te komen. Niemand moet nog overtuigd worden van de vele voordelen van boomaanplanting, aldus Ellen, maar wat veel mensen niet weten, is dat veel bomen in de eerste drie jaar na aanplanting sterven. In warme, droge zomers kan dit oplopen tot de helft van de aangeplante bomen. De pads beschermen de boom tegen uitdroging en concurrerende vegetatie, en als het regent of als ze bewaterd worden, geven ze hun nutriënten vrij aan de bodem. Ze zijn gemaakt uit lokale laagwaardige reststromen. Zo bestaat de buitenkant uit jute die achterblijft na de import van voedingswaren. De inhoud varieert naargelang de te beschermen boomsoort, maar bestaat grotendeels uit plaatselijk zaag- en snoeiafval. De naam Tranquilitree verwijst zowel naar de rustigere omstandigheden voor de boom in zijn eerste jaren op de nieuwe locatie, als naar het verminderde onderhoud voor de aanplanter.

5. Frederik Delbart x Thys Hout

Ontwerper Frederik Delbart is met zijn studio actief in uiteenlopende domeinen, van productontwerp tot change management. Hij helpt zijn klanten en hun merken op weg naar een gezondere toekomst, zowel voor het bedrijf als voor de maatschappij, onze planeet en haar gebruikers. Hij ging aan de slag met resthout van Thys Hout uit Kapellen, Antwerpen. De zagerij en houthandel heeft veel hoogwaardig resthout van eik, dat nu als brandhout verkocht wordt. Tijdens het bedrijfsbezoek aan Thys Hout zag hij hoe aan de ene kant van de werkplaats prachtige lange planken lagen te wachten op de verkoop aan de gespecialiseerde handel, terwijl aan de andere kant strak geordende paletten met afvalhout stonden, klaar om aan dumpingprijzen verkocht te worden en dienst te doen als brandhout. Frederik Delbart wilt met zijn ontwerp aantonen dat een reststroom enkel afval wordt zodra iemand dit beslist, en dat het ook mogelijk is om met die reststroom een andere weg in te slaan. 

Omdat hij sterk gelooft in het opwaarderen van lokaal vakmanschap deed hij beroep op Steven Gauwberg, gepassioneerd meubelmaker, houtbewerker en bezieler van Houtentiek in Stekene. Ze gingen aan de slag met overschotten van gedroogde eik, die ze ontdeden van het zachtere spinthout en de verduurde schors om ze vervolgens af te schuren en weer aan elkaar te verlijmen.

Frederik ontwierp twee collecties. Voor ‘the edges of the three’ gebruikt hij enkel de kleinste stukjes, waarbij alle stappen van de verzaging van boom tot plank eigenlijk in omgekeerde volgorde doorlopen worden, door alle rechte en schuine zijdes weer te verlijmen. Met de kopse kant als boven- en onderzijde, net als een slagersblok.

Voor ‘whimsical tree’, legde hij langere stukken naast elkaar waarbij de ‘imperfecte’ zijde zichtbaar blijft aan de onderkant. Elk object uit deze familie is uniek en vraagt veel aandacht en geduld van de vakman. Vandaag zijn ze opgevat als snijplanken en salontafels, maar later kunnen het ook eettafels worden, op maat van de eindgebruiker. Delbart koos transparante buizen van borosilicaat-glas als onderstel, wat ervoor zorgt dat de massieve planken lijken te zweven.